प्रभाकर नानावटी

ग्रीकमधील सिराक्यूज राजाच्या राजमुकुटातील सोन्याचे प्रमाण योग्य आहे की नाही याचा शोध घेणार्‍या अर्किमिडीसचे पाण्याच्या टबमधून युरेका! युरेका!! असे ओरडत (नागडाच!) रस्त्यावर आल्याची गोष्ट सर्वश्रुत आहे. त्या काळचा युक्लिड या गणितज्ञाप्रमाणे अर्किमिडीस केवळ सैद्धांतिक उत्तरावर समाधान मानणारा गणितज्ञ नव्हता. खऱ्या अर्थाने तो एक सर्जनशील...

प्रमोद सहस्रबुद्धे

आर्यभट हा भारतातल्या आद्य खगोलशास्त्रज्ञांपैकी एक. आर्यभटाच्या नावे अनेक प्रवाद आहेत. पृथ्वी गोल असून सूर्याभोवती फिरते असे अनुमान आर्यभटाने सगळ्यात आधी काढले होते असे काहींचे मत आहे. पुढील भारतीय खगोलशास्त्रज्ञांना/ज्योतिषांना हे मत मानवले नसल्याने आर्यभटमत त्यांनी त्यागले. असा त्याचा उत्तरार्ध. त्याच बरोबर खगोलशास्त्रातील कित्येक स्थिरांक आर...

य. ना. वालावलकर

पसायदान हे एक अपूर्व आणि उदात्त असे मागणे आहे. 'आता विश्वात्मके देवे...' या ओवीपासून या दानयाचनेची उदात्तता ओवीगणिक वाढत जाते. ती 'किंबहुना सर्व सुखी' या सातव्या ओवीत परिसीमा गाठते. इथे किंबहुनाचा अर्थ 'याहून अधिक काही मागण्याचे कारणच उरले नाही' असा होतो. या ओवीनंतर आता सर्वात्मक देवाचे दानप्रसादवचन व्हावे हे क्रमप्राप्त वाटते. पण तसे न होता,...

आनंद घारे

'पंप' हा इंग्रजी शब्द आता आपल्या इतक्या ओळखीचा झाला आहे की तो मराठी भाषेतलाच वाटतो. 'क्षेपक', 'उदंचक' यासारखे पर्यायी शब्द सुचवले गेले आहेत, पण मला ते 'पाचक, रेचक' या पठडीतले वाटतात. आंग्लभाषा न शिकलेल्या माझ्या आईकडून लहानपणी मिळालेला 'पंप' हाच शब्द मी या लेखात सगळीकडे वापरला आहे. पंप जरी सर्वांच्या ओळखीचा असला आणि घरात, कार्यालयात किंवा रस्त्...

वरदा व. वैद्य

१९५० मध्ये भौतिकशास्त्राचे नोबेल पारितोषिक मिळवणार्‍या एन्रिको फर्मीने सुप्रसिद्ध प्रश्न विचारला - “सगळे आहेत तरी कुठे?”. ह्या विश्वाचे वय पाहता आणि त्यातील तार्‍यांची संख्या पाहता विश्वात जीवांचा बुजबुजाट दिसायला हवा. मात्र असे प्रगत वा अप्रगत परग्रहवासी असल्याचा आपल्याकडे पुरावा मात्र नाही. हाच तो सुप्रसिद्ध 'फर्मीचा विरोधाभास' (paradox). फर्...

अरविंद कोल्हटकर

संस्कृत वाङ्मयात काही ठराविक संकेत आहेत आणि वाङ्मयाच्या रसिक आस्वादकर्त्याला हे संकेत माहीत असतात किंवा असावेत, अशी अपेक्षा असते. अशा संकेतांमागे कसल्याही प्रकारची तर्कसंगतता वा शास्त्रीय अर्थ शोधणे म्हणजे काळाचा अपव्यय आहे; कारण ह्या संकेतांमागे कसलेच शास्त्र नाही. हे संकेत आहेत तसे मान्य करून पुढे गेल्यासच त्या पुढील कलाकृतीचा आस्वाद घेता ये...

आशिष महाबळ

'मराठीमध्ये काही राम राहिलेला नाही' असे बरेचदा ऐकायला मिळते. मराठीचा प्रसार व्हायला हवा, मराठी जिवंत रहायला हवी वगैरे पण. हा जीव वेगवेगळे लोक मराठीत वेगवेगळ्या प्रकारे ओतू पाहतात. मराठी बाण्याची गरज का आहे, याबद्दल मतभेद आहेत. पण ती गरज आहे यावर मराठी न वापरणार्‍या लोकांचे सोडून इतरांचे एकमत आहे. आमच्या मते, मराठीकडे होतकरूंना आकर्षित करण्याकरत...

विशाल कुलकर्णी

इंडोनेशिया म्हणजे लांबच लांब पसरलेलं आणि जवळपास अठरा हजार छोट्यामोठ्या बेटांनी बनलेलं राष्ट्र. त्यातील जावा, सुमात्रा, कालिमांतान, सुलावेसी ही मोठी आणि महत्वाची बेटं आणि बाली, लोंबाक, कोमोदो, रिंका ही तुलेनेने लहान. पण या सर्वांमध्येही चिमुरड्या बालीचं महत्त्व जरा जास्तच. कारण तिथल्या सांस्कृतिक, कलात्मक आणि नैसर्गिक पार्श्वभूमीमुळे त्याला प्र...

महेंद्र भावसार

डॉ. मीरा घांडगे

संशोधनाची सुरुवात सूचीपासूनच व्हावी असे अपेक्षित आहे/असते. कोणत्याही क्षेत्रातील संशोधन करताना पूर्वसूरीने केलेल्या कामाची पूर्णपणे माहिती असल्यास ते कार्य पुढील काम करण्यास मार्गदर्शक ठरते. आजच्या प्रगतिशील, विस्तारशील, विज्ञाननिष्ठ क्षेत्रात किंवा साहित्यक्षेत्रातही जिज्ञासू अभ्यासकाला नेमकी माहिती मिळवून देण्याचे काम सूची करते. सूची हा शब्द...